Мажбурий автосуғурта: жабрланувчиларга тўланадиган пул миқдори икки баробарга оширилади. Бу нимани англатади?

Автосуғурта аввало, йўл-транспорт ҳодисаларига учраган одамларни ҳимоя қилиш учун керак. Содда қилиб айтганда, агар сиз ўз машинангизда бошқа автомобилни, дўкон витринасини, тўсиқни уриб юборган ёки шикастлаган бўлсангиз ва ЙТҲда айбдор деб ҳисоблансангиз, суғурта компанияси жабрланувчиларга ушбу зарарларни суғурта суммаси доирасида тўлаб беради. 

Мажбурий автосуғурта йўл ҳаракатининг бошқа иштирокчиси ЙТҲда айбдор деб топилмаган бўлса, унга етказилган зарарни қоплашни кафолатлайди.

Суғурталовчи суғурта ҳодисаси содир бўлганда етказилган зарарнинг ўрнини унинг доирасида жабрланувчига қоплаш мажбуриятини оладиган сумма суғурта пули дейилади.

Транспорт воситалари эгаларининг фуқаролик жавобгарлигини мажбурий суғурта қилиш 1920-йилларда АҚШда пайдо бўлган ва 1940-1950-йилларда Европада (кейинчалик дунёнинг қолган қисмида) жуда кенг тарқалган жавобгарликни суғурта қилиш тури. Бунда транспорт воситасидан фойдаланиш пайтида жабрланувчиларнинг ҳаёти, соғлиғи ёки мулкига зарар етказилиши оқибатида юзага келадиган мажбуриятлар бўйича транспорт воситаси эгасининг фуқаролик жавобгарлиги хавфи билан боғлиқ мулкий манфаатлар суғурта объектидир.

Мажбурий автосуғурта барча мамлакатларда транспорт воситалари эгалари томонидан етказилган зарарни қоплаш учун молиявий кафолатларни яратишга қаратилган ижтимоий чора ва йўл ҳаракати хавфсизлигини оширишнинг молиявий воситаси сифатида жорий этилган. Бундай суғурта дунёнинг кўплаб мамлакатларида, шунингдек, «яшил карта» деб ном олган трансмиллий шартномалар доирасида амал қилади.

Жаҳон амалиётида автосуғурта жуда бой тарихга эга, энг ҳайратланарлиси, суғурталанган биринчи автомобил эгасининг номи тарих саҳифаларида сақланиб қолган. 1898 йил 1 февралда, АҚШда автомобил ихтиро қилинганидан уч йил ўтиб, америкалик Мартин Трумен биринчи машинани Американинг Travelers Insurance Company суғурта компаниясида суғурта қилган.

Трумен 500 долларлик суғурта полиси учун 12,25 доллар тўлайди. Полиснинг нархи анча юқори эди, лекин Труменни тушуниш мумкин: ўша пайтларда автомобил бутун мамлакат бўйлаб бир неча минг киши сотиб олиши мумкин бўлган ҳашаматли нарса эди, отлар эса 20 миллиондан ортиқ эди. Трумен ана шу кўп сонли «от-улов транспорти» билан тўқнашишдан қўрқади.

Йигирманчи асрнинг 20-йилларида Форд конвейерининг ишга тушиши ҳамма нарсани ўзгартириб юборди. Йўлларда автотранспорт воситалари сонининг кескин кўпайиши туфайли юзага келган ҳақиқий хавф эҳтимолий зарарни суғурталашни талаб қилди. Ўшанда аслида ўз автомобилларини ихтиёрий суғурта қилишдан ташқари, машина эгаларининг фуқаролик жавобгарлигини суғурта қилиш ғояси туғилди. Массачусетс штати бу борада кашшоф бўлди. 1925 йилда бу штат биринчи бўлиб ҳар қандай автомобил учун мажбурий суғуртани талаб қилди. Тез орада бошқа штатлар ҳам ундан ўрнак олишди. Автомобил суғуртаси ёт ғоя бўлиб қолмади, чунки барибир ўша йилларда автомобил ҳаракатланиш воситасидан кўра кўпроқ ҳашамат ҳисобланар ва ҳеч ким ўзи ёки бошқаларнинг айби билан катта зарар кўришни хоҳламасди.

50-йилларнинг бошларига келиб, деярли барча Европа мамлакатлари «автофуқаролик» жавобгарлигини мажбурий қилиб қўйди. Ўша пайтда суғурта полисларини ўзаро тан олиш тўғрисидаги халқаро шартнома – «яшил карта» халқаро тизими пайдо бўлди. Унинг номи дастлабки полисларнинг яшил рангидан келиб чиққан.

«Йўл ҳужжати» қабул қилинганига қарийб 100 йил бўлганига қарамай, аксарият нормалар ўз долзарблигини сақлаб қолган ва ҳозир ҳам қўлланмоқда.

Кундалик ҳаётимизда Ўзбекистонда ишлаб чиқарилган ва чет элдан импорт қилинган ўрта ва юқори комфорт классдаги кўплаб автомобилларни учратиш мумкин.

Статистика агентлиги маълумотларига кўра, Ўзбекистонда жисмоний шахсларга тегишли автомобиллар сони 2024 йил 1 январ ҳолатига 4 млн 20 минг 744 тани ташкил этди. Бир йил давомида кўрсаткич салкам 400 мингтага кўпайган. Шундан аҳолига тегишли жами автотранспорт воситаларининг 93 фоизи енгил автомобиллар ҳисобланади.

Бу эса йўлларда ҳаракатланиш тиғизлигини оширмоқда ва йўл-транспорт воситаларининг кўпайишига ҳам сабаб бўлмоқда. Йўл-транспорт ҳодисаси юз берган тақдирда мазкур автомобилларни тиклаш харажатлари кўп ҳолларда белгиланган суммадан анча кўпроқ маблағни талаб қилади ва бунда қолган суммани зарар етказган шахслардан фуқаролик тартибида ундиришдек ўзига хос жараённи тақозо этади.

Қонунчиликда жабрланувчининг ҳаёти ёки соғлиғига зарар етказилганда суғурта товонининг миқдори суғурта пулининг 65 фоизини, жабрланувчининг мол-мулкига зарар етказилган тақдирда эса суғурта товонининг миқдори суғурта пулининг 35 фоизини ташкил этиши белгиланган. Ана шу нуқтаи назардан суғурта пулининг амалдаги 40 миллион сўмдан 80 миллион сўмга индексация қилиниши жабрланувчининг ҳаёти ёки соғлиғига, шунингдек, мол-мулкига зарар етказилганда суғурта товони миқдорининг мутаносиб равишда икки баробар оширилишига хизмат қилади.