Isroil va Eron qarama-qarshiligi: voqealar rivojining eng yomon ssenariylari qanday?

BBC diplomatik korrespondenti Jyeyms Lendeyl voqealar rivojining bir necha ehtimoliy ssenariylarini ko‘rib chiqdi.

AQSh ham mojaroga tortilishi

AQSh tomonining barcha raddiyalariga qaramay, ushbu mamlakat harbiylari Isroil hujumlarini ma’qullagani yoki hech bo‘lmaganda xayrixohlik bildirganiga Erondagilarning ishonchi komil.

Eron Amerikaning Yaqin Sharqdagi obektlari – Iroqdagi maxsus kuchlar lagerlari, Fors ko‘rfazidagi harbiy bazalar va mintaqadagi diplomatik missiyalarga zarba berishi mumkin. Eronni qo‘llab-quvvatlovchi kuchlar – Hamas va «Hizbulloh» ancha kuchsizlangan, ammo Iroqdagi ittifoqchi qurolli tuzilmalar safda qolmoqda va hali ham tahdid soluvchi kuchga ega.

AQSh bunday hujumlar ehtimolini hisobga olib, diplomatik xodimlarning bir qismini mintaqadan olib ketdi. Vashington o‘zining ommaviy bayonotlarida Tehronni Amerika obektlariga har qanday hujumning oqibatlari haqida qattiq ogohlantirmoqda.

Agar Amerika fuqarosi, aytaylik, Tel-Avivda yoki boshqa joyda o‘ldirilganida nima bo‘lishi mumkin edi?

U holda AQSh prezidenti Donald Tramp mojaroga aralashishi mumkinligini istisno etib bo‘lmaydi. Isroil bosh vaziri Binyamin Netanyahu anchadan buyon AQShni Eronga qarshi kurashga tortish harakatida ekani aytiladi.

Harbiy tahlilchilar qayd etishicha, Eronning ancha chuqur joylashgan yadroviy obektlari (ayniqsa, Fordo uranni boyitish zavodi)ni vayron qila oladigan bombardimonchi samolyotlar va maxsus teshib o‘tuvchi o‘q-dorilar faqat AQShda bor.

Tramp esa o‘z elektoratiga Yaqin Sharqda navbatdagi «abadiy urush» boshlamaslikka va’da bergan. Shu bilan birgalikda, ko‘plab respublikachilar Tehronda rejim almashishi uchun eng qulay palla deb hisoblayotgan Isroil hukumatini qo‘llab-quvvatlaydi.

Ammo agar AQSh harbiy harakatlarning faol ishtirokchisiga aylanadigan bo‘lsa, bu uzoq muddatli va katta ehtimol bilan halokatli oqibatlarga olib keladigan mojaroning keskin kuchayishini anglatadi.

Mojaroga Fors ko‘rfazi davlatlari qo‘shilishi

Agar Eron Isroildagi yaxshi himoyalangan harbiy va boshqa obektlarga zarar yetkaza olmasa, u raketalarni Fors ko‘rfazidagi zaifroq nishonlarga, yillar davomida Tehron dushmanlariga yordam berib kelgan deb hisoblanuvchi mamlakatlarga yo‘naltirishi mumkin.

Mintaqada energetika va infratuzilma obektlari ko‘p. 2019 yilda Eron Saudiya Arabistonidagi neft obektlariga zarba berishda ayblangan, 2022 yilda esa uning ittifoqchilari hisoblangan husiychilar Birlashgan Arab Amirliklaridagi nishonlarga zarba bergandi.

O‘tgan vaqt ichida Eronning mintaqadagi qator davlatlar bilan munosabatlari ma’lum darajada yaxshilandi.

Biroq bu mamlakatlarning ko‘pchiligi o‘z hududida AQSh aviabazalarini joylashtirmoqda. Ulardan ba’zilari (maxfiy ravishda) o‘tgan yili Isroilni Eron raketa hujumidan himoya qilishda ishtirok etgan.

Agar Fors ko‘rfazidagi biror davlat Eron tomonidan hujumga uchrasa, u AQShdan o‘z aviatsiyasini himoya uchun yo‘naltirishni talab qilishi mumkin.

Isroil Eronning yadroviy salohiyatini yo‘q qila olmasa

Isroilning hujumlari muvaffaqiyatsizlikka uchrasa-chi? Agar Eronning yadroviy obektlari juda chuqur joylashib, juda yaxshi himoyalangan bo‘lib chiqsa nima bo‘ladi? Agar 60 foizgacha boyitilgan 400 kg miqdordagi uran yoqilg‘isi – qurol darajasiga yetganda (90 foizgacha boyitilganda) o‘nta yadroviy kallak yaratish uchun yetarli bo‘ladi – zarbalardan omon qolsa-chi?

Ushbu uran maxfiy konlarda chuqur yashirilgani aytiladi. Isroil hujumlari natijasida bir qancha yadroviy olimlar o‘ldirildi, ammo hech qanday bomba Eron to‘plagan bilim va tajribani yo‘q qila olmaydi.

Isroil hujumlari Eron rahbariyatini yangi zarbalarning oldini olishning yagona yo‘li – imkon qadar tezroq yadro quroliga ega bo‘lish ekani haqidagi xulosaga olib kelsa-chi?

Agar yangi harbiy rahbarlar halok bo‘lgan o‘tmishdoshlariga qaraganda qaysarroq va vazminlik qilib o‘tirmaydigan bo‘lib chiqsa-chi?

Bunday holatda Isroil kamida butun mintaqani cheksiz zarbalar sikliga tortib, yangi hujumlarga o‘tishi mumkin. Isroilliklarda bunday strategiya uchun qat’iy ibora bor – «maysazorni kesish».

Global iqtisodiy shok

Neft narxlari allaqachon ko‘tarilib bormoqda.

Eron neft yetkazib berishni yanada cheklab, Ho‘rmuz bo‘g‘ozini yopishga urinsa-chi?

Agar Arabiston yarimorolining narigi tomonida Eronning so‘nggi ittifoqchilari bo‘lib qolayotgan, harakatlarini oldindan taxmin qilib bo‘lmaydigan va tavakkalchilikka moyilligi bilan ajralib turadigan Yaman husiychilari Qizil dengizdagi kemalarga hujum qilish uchun o‘z sa’y-harakatlarini ikki baravar oshirsa-chi?

Dunyodagi ko‘plab mamlakatlar allaqachon hayot qiymati inqirozidan aziyat chekmoqda. Neft narxi oshishi Trampning tarif urushi og‘irligi ostida shundoq ham darz ketayotgan global iqtisodiy tizimda inflatsiyani kuchaytiradi.

Va shuni unutmaslik kerakki, neft narxi oshishidan manfaatdor bo‘lgan yagona odam Rossiya prezidenti Vladimir Putin bo‘lib, bu holda Ukrainaga qarshi urushni davom ettirish uchun to‘satdan Kreml g‘aznasiga milliardlab dollar oqib keladi.

Eron rejimi qulab, bo‘shliq yuzaga kelishi

Agar Isroil o‘zining uzoq muddatli maqsadiga erishsa – Eronda islom inqilobi rejimi qulashiga turtki bera olsa, nima bo‘ladi?

Netanyahu asosiy maqsadi – Eron yadroviy salohiyatini yakson etish ekanini aytgandi. Ammo keyingi bayonotida rejimni o‘zgartirishdek kengroq maqsadi borligiga ishora qildi.

U «mag‘rur Eron xalqi»ga murojaat qilib, Isroil hujumi «yovuz va mustabid tuzum»dan «ozod bo‘lish tomon yo‘lni tozalashi» haqida gapirdi.

Erondagi hukumat ag‘darilishi mintaqadagi ba’zi kuchlar, ayniqsa isroilliklarning bir qismi uchun jozibali istiqbol bo‘lib tuyulishi mumkin. Ammo bu qanday vakuum hosil qilishi mumkin? Bu qanday kutilmagan oqibatlarga olib kelishi mumkin? Erondagi fuqarolik mojarosi qanday ko‘rinishda bo‘ladi?

Ko‘pchilik Iroq va Liviyada kuchli markazlashgan hukumat ag‘darilganda nimalar bo‘lganini yoddan chiqarmagan.

Shu tariqa, bu urush yaqin kunlarda qanday rivojlanishiga ko‘p narsa bog‘liq. Eron bunga qanday va qanchalik qat’iy javob beradi? Va AQSh qandaydir yo‘l bilan Isroilni to‘xtata oladimi?

Bu ikki savolga javoblar ko‘p jihatdan voqealarning keyingi rivojini belgilab beradi.