ФСБ россиялик олимлар орасида «хитойлик жосусларни» қидирмоқда

Россия Федерал хавфсизлик хизмати (ФСБ) Россиядаги илмий фаолият устидан назоратни кучайтирди. 24 июн куни махсус хизматнинг россиялик олимларнинг халқаро ҳамкорлиги устидан назоратини кучайтирувчи янги қонун кучга кирди. Энди хорижий ҳамкорлар билан ўзаро муносабатлар ЕГИСУ НИОКТР рақамли маълумотлар базасида қайд этилиши керак — илмий ташкилотлар у ерга режалаштирилган алоқалар тўғрисидаги маълумотларни киритиши ва ФСБнинг миллий хавфсизликка таҳдидни баҳолашини кутиши керак.

Янги қоидалар барча университетлар, илмий-тадқиқот институтлари ва илмий, техник ёки инновацион фаолият билан шуғулланувчи бошқа ташкилотларга тааллуқлидир — бу, асосан, фан устидан совет назоратининг рақамли кўринишидир, деб тушунтирди россиялик тарихчи ва социолог Дмитрий Дубровский. Унинг таъкидлашича, 2022 йилдан бери Россияда олимларни таъқиб қилиш тизимли характерга эга: «Ўша пайтда илмий алоқалар учун рухсат берган органлар: «Ҳозир биз буни давлат сири деб ҳисоблаймиз», демоқда».

T-invariant нашри маълумотларига кўра, 2022 йилдан буён 94 нафар олим таъқибга учраган, уларнинг 43 нафарига нисбатан жиноий иш қўзғатилган. Олимларни Хитой фойдасига жосуслик қилишда айблаш ҳолатлари бир-биридан ажралиб туради — суд жараёни ёпиқлиги сабабли аниқ рақамни аниқлашнинг иложи йўқ ва илмий лойиҳаларнинг кўплаб иштирокчилари ошкор қилмаслик тўғрисидаги келишувни имзолаши керак. 

Россиялик олимлар 1990-йилларнинг охиридан бери Хитой фойдасига жосуслик қилганликда айбланиб, таъқиб қилинмоқда. Хитой фойдасига жосусликда айбланган биринчи рус олимларидан бири красноярсклик физик Валентин Данилов эди. У 2001 йилда Хитой томони учун синов қурилмасини яратиш вақтида махфий маълумотларни узатганликда айбланиб ҳибсга олинган. Данилов қуёш фаоллигининг сунъий йўлдошларга таъсирини ўрганиб чиқди ва фақат очиқ манбалардан фойдаланишини таъкидлади. Шунга қарамай, у 14 йиллик қамоқ жазосига ҳукм қилинди. 2012 йилда олим шартли равишда озодликка чиқарилган, 2020 йилда эса Европа Инсон ҳуқуқлари суди унинг адолатли судланиш ҳуқуқи бузилганини тан олган.

Ушбу иш билан параллел равишда, ФСБ Хитойга махфий маълумотларни узатишда айбланган океанолог Владимир Шчуровни таъқиб қилди. Бошқа айбловлар, жумладан, жосуслик ҳам тасдиқланмади ва Шчуров охир-оқибат давлат сирларини ошкор қилиш моддаси бўйича айбланиб, икки йиллик шартли қамоқ жазосига ҳукм қилинди.

Худди шундай воқеа «Военмех» Болтиқбўйи давлат техника университети профессорлари Евгений Афанасев ва Святослав Бобишев билан содир бўлди. 2002-2009 йилларда улар университетлараро шартнома асосида Ҳарбин политехника институтига маъруза ўқиш учун борган. Уларнинг ҳамкасбларига кўра, барча ўқув материаллари ФСБ томонидан текширилган. Шунга қарамай, 2010 йилда иккаласи ҳам ҳибсга олинган ва "Булава" ракета тизими ҳақидаги махфий маълумотларни узатишда айбланган. Суд жараёни ёпиқ эшиклар ортида ўтказилди. Афанасев 12 йил-у 6 ой, Бобишев 12 йилга озодликдан маҳрум этилди. 2015 йилда Афанасев ҳибсда вафот этгани маълум бўлди. Amnesty International инсон ҳуқуқлари ташкилоти уларни сиёсий маҳбуслар деб тан олиб, узатилган графиклар фақат кейин махфий деб тан олинганини ва таълим жараёни учун мўлжалланганини билдирди.